گیاهان دارویی

تهیه شده توسط: گروه تولید محتوای پژوهش ساوالان.. پژوهش و نشر سلکو..

گیاهان دارویی را نباید با داروهای گیاهی اشتباه کرد.

گیاهان دارویی (Medicinal plants) به گیاهانی گفته می شود که یک یا بعضی از اندام‌ های آنها ماده ای دارند که تأثیرگذار است. این ماده مؤثر تنها یک درصد وزن خشک گیاه را در بر می گیرد. اما همین مقدار اندک، روی موجودات زنده، خاصیت دارویی فراوانی دارد.

تاریخچه

در زمان های قدیم که پزشکی پیشرفت امروزی را نداشت، برای تهیه و به دست آوردن دارو، از گیاهان استفاده می کردند.

برای مثال، در شاهنامه آمده است که هنگام تولد رستم، سیمرغ به موبدی که پزشک رودابه (مادر رستم بود) دستور داد که گیاهی مخصوص را بکوبد و آن را با شیر بیامیزد و در سایه خشک کند و سپس آن را به عنوان مرهم، بر زخم عمل رودابه بگذارد.

نکته ظریفی که در اینجا باید به آن دقت کرد این است که دلیل خشک کردن مرهم در سایه این بود که خاصیت دارویی آن در زیر نور آفتاب و گرما از بین نرود. این دستور پزشکی و توصیه، امروزه هم در نگهداری داروها وجود دارد.

با دقت بر روی پاپیروس های مقدسی که از زمان مصر باستان برجای مانده است، می توانیم مواد و گیاهان دارویی مورد استفاده آنها را به خوبی بشناسیم. یکی از ارزشمندترین پاپیروس ها، «پاپیروس اسمیت» نام دارد. آنچه از این پاپیروس دریافت می شود، این است که مصری ها از همه قسمت های گیاهان استفاده می کردند.

از طب بابِلیان، الواح کوچکی برجای مانده است که نام داروها به خط میخی روی آنها نوشته شده است. عناصر مورد استفاده بابلی ها، اساساً ریشه گیاهی داشته است. آنچه در این مورد جالب است این است که مصری ها در دستورهای پزشکی خود وزن و اندازه را قید می کردند، اما این مورد در دستورات پزشکی بابلی ها یافت نشده است.

یکی دیگر از کشورهایی که از گیاهان دارویی استفاده می کردند، هند است. آنچه از متن های هند قدیم دریافت می شود، این است که هندی ها گیاهان طبی را به دو گروه تقسیم می کردند:

1. گیاهانی که خاصیت مسهل، قی ‌آور یا ملین داشته اند یا باعث ترشح بینی می شدند.
2. گیاهانی که خاصیت مسکن داشتند.

در طب سنتی چینی، علاوه بر آنکه طب سوزنی اختراع شد، علم داروهای گیاهی نیز رواج بسیاری داشت.

آنچه از طب سنتی چین به جای مانده است، رساله ای در زمینه داروسازی است که پن تسائو کانگ مو (Pen Ts'ao Kang Mu) نام دارد. این کتاب در سال ۱۵۹۷ کامل شد و به چاپ رسید. این رساله شامل ۸۱۶۰ نسخه است که ۱۸۷۱ ماده را در بر می گیرد. این ماده ها بیشتر ریشه گیاهی دارند.

ایران نیز از جمله کشورهایی است که در زمینه گیاه‌ شناسی پر سابقه است. در اوستا، گیاه درمانی (اورورو بیشه زو) بسیار ستایش شده است. کلمه «اورورو» گیاهی است که فرشته نگهبان امرتات (امرداد) است. (امرداد از امشاسپندان و کمال جاودانگی است).

پزشک های ایرانی نسبت به گیاه ها و روییدنی های درمان بخش، آگاهی فراوانی داشتند و این گیاهان نزد آنها تقدس بسیاری داشت.

برای مثال، از میان این گیاهان، 30 نوع گیاه تقدس بیشتری داشتند و نماد روزهای سی گانه یک ماه بودند. برای نمونه، در اوستا از گیاهی نام برده شده است که «اثرگون» نام دارد. این گیاه، از انواع گل های همیشه بهار است که از آن برای تحریک سلسله اعصاب و رفع خستگی استفاده می کردند. گیاه «اثرگون» نماد روز آذر است.

نکته قابل توجه این است که نام «دارو» از ریشه واژه ایرانی «دار» ساخته شده است که به معنی درخت است. این واژه در زبان پهلوی «داروگ» نام داشت. واژه «Drug» که در زبان های انگلیسی و فرانسوی وجود دارد، از این ریشه فارسی گرفته شده است.

بقراط

در میان یونانی ها، استفاده از دمنوش رواج بسیاری داشت. بقراط یکی از دانشمندان یونانی، نظریه ای را به نام تئوری امضاها مطرح کرد. او باور داشت که میان شکل هر گیاه و بیماری ای که آن گیاه درمان می کند، ارتباط وجود دارد.

بر اساس دیدگاه او، خود طبیعت این توانایی را دارد که قدرت درمانی گیاهان را به ما نشان دهد. بر پایه همین دیدگاه بود که برای درمان زردی از ساقه زرد رنگ ریوند استفاده می کردند و برای درمان خونریزی، میوه و گل قرمز انار را به کار می بردند.

جالینوس

جالینوس از دیگر دانشمندان و پزشکان یونانی بود. او دانسته ها و تجربیات پزشکی خود را در یازده جلد کتاب نگاشت. او داروهای گیاهی را به چند گروه تقسیم کرد. این پزشک یونانی توانست شاخه مخصوصی از طب را به نام طب جالینوسی، به اسم خود ثبت کند. این شاخه، درباره علم مواد دارویی و نیز تهیه آنها بود.

دیوسکوریدوس

یکی از پزشک های ارتش نرون به نام دیوسکوریدوس، در قرن اول میلادی، کتاب د ماتریا مدیکا را به رشته تحریر درآورد. این کتاب از اولین کتاب ها در زمینه علم گیاه درمانی به شمار می رود. نویسنده این کتاب، کار و نظریه بقراط را پایه و اساس کار خود قرار داد.

وی در کتاب خود 500 گیاه را از نظر شکل، مشخصات و خواص بررسی کرده است. او کتابش را به گونه ای نگاشت که تا 150 سال بعد کتاب مرجع به شمار می رفت. در همین سال ها، طبیعی‌ دان رومی که پلینی نام داشت، کتاب تاریخ طبیعی پر حجمی را نوشت و گیاهان و خاصیت درمانی آنها را شرح داد.

از قرن هفتم به بعد یعنی از قرون وسطی به بعد، صومعه‌ ها به زنده‌ نگاه ‌داشتن گیاه‌درمانی روی آوردند. راهب ها به نسخه برداری متون مربوط پرداختند و برای درمان و شفای بیمارها از آن استفاده کردند. همچنین مزرعه هایی را برای پرورش گیاهان ایجاد کردند.

در کشورهای شرقی، در دوره اسلامی، کارها، نوشته ها و آثار بقراط، جالینوس و کتاب های دیوسکوریدوس و پلینیوس و دیگران ترجمه شد و در دسترس قرار گرفت. در همین زمان بود که استفاده از گیاهان دارویی گسترش و رونق یافت.

کارها و آثار دانشمندهای یونانی از شام و شرق رسید. این آثار در حدود قرن سوم میلادی در بیت‌ الحکمه به عربی ترجمه شد. از جمله کتاب هایی که ترجمه شد، کتاب دِ ماتریا مدیکای دیوسکوریدوس بود که با عنوان «گیاهان» یا «الحشایش» ترجمه شد. این کتاب از همان زمان تا به امروز، یکی از مهم ترین منابع طب سنتی بوده است.

محمد بن زکریای رازی

محمد بن زکریای رازی که در قرن های 3 و 4 هجری قمری می زیست، دایره المعارفی را در زمینه درمان شناسی نگاشت. این کتاب، الحاوی فی الطب نام داشت. همچنین کتابی به نام المنصوری نوشت که خلاصه پزشکی بود. از دیگر کتاب های وی، می توان به منافع الاغذیه و دفع مضارها اشاره کرد. کتاب‌ های نام برده و آثار دیگر او، تا چندین نسل در شرق و غرب، مخزن و مرجع مهم اطلاعات گیاه‌ شناختی بود.

ابوعلی سینا

از دیگر پزشک های مشهور و معروف ایرانی، ابوعلی سینا بود که بین سال‌ های ۳۵۹ تا ۴۱۶ ه‍جری شمسی می زیست. یکی از کتاب های معتبر او، کتاب قانون بود. وی در کتاب خود، به شرح و توضیح ۸۱۱ داروی گیاهی و معدنی و تأثیر آنها در بدن انسان پرداخته است. برخی از این گیاهان، ریشه هندی، تَبَتی چینی یا شرقی دارند.

علم گیاه شناسی با دو واقعه رواج و گسترش یافت:

• از اختراع دستگاه چاپ توسط گوتنبرگ در سال 1450 میلادی
• و نیز کشف آمریکا در سال 1492 توسط کریستف کلمپ.

با اختراع دستگاه چاپ، بسیاری از مجموعه های گیاهی منتشر شد و با کشف آمریکا، داروهای جدیدی به اروپا وارد شد.

پاراسلسوس

یکی از دانشمندان سوئیسی به نام پاراسلسوس (۱۵۴۱–۱۴۹۳)، به اروپا سفر کرد و تجربه های فراوانی را به دست آورد. او پایه و اساسی محکم در طب پدید آورد. یکی از آثار مهمی که از وی به جا مانده است، گنجینه گیاهان است.

او همواره طب گیاهی را اولویت خاص خود قرار داده بود و از آب های معدنی و نیز گیاهان محلی، برای درمان استفاده بسیاری می کرد. او همچنین نخستین کسی بود که در روش های درمانی از علم شیمی استفاده می کرد.

به همین دلیل، او در تاریخ علم، اصلاح کننده طب و نیز بنیان گذار شیمی درمانی و پزشکی مطلع در زمینه گیاهان دارویی به شمار می رود. دو حوزه شیمی و فارماکولوژی، به موازات یکدیگر تکمیل شدند.

الکساندر چیرش

سرانجام تألیف «رساله فارماکولوژی» توسط الکساندر چیرش (۱۸۵۶–۱۹۳۹)، باعث شد مطالعه گیاهان دارویی و داروهای طبیعی، در بین دیگر علوم شناخته شده قرار بگیرد.

روش های مصرف گیاهان دارویی

از گیاهان دارویی و معطر، به صورت های مختلف مصرف می شود:

• گیاه تازه
• گیاه خشک شده یا کنسرو شده
• به صورت فرآوری شده توسط حرارت
• استحصال مواد مؤثر در صنعت

تفاوت بین گیاهان دارویی و داروی گیاهی

گیاهان دارویی از بخش‌ هایی از گیاه به دست می آید و پس از آنکه خشک شدند، در مغازه ها و عطاری ها فروخته می شوند.

از انواع گیاهان دارویی می توان به موادی مانند زیره، رازیانه، هل یا دارچین گیاهانی اشاره کرد. خاصیت درمانی این مواد امروزه ثابت شده است و اغلب این مواد، بی ضرر یا کم ضرر هستند. ولی داروهای گیاهی، در کارخانه های داروسازی و در طی فرایندهای خاص و استریل، به دست می آیند.

بنابراین، با توجه به تفاوت این دو مورد با یکدیگر، آنچه در مغازه ها و عطاری ها فروخته می شود، گیاهان دارویی هستند که بی عارضه و کم خطر هستند و تعداد مشخص و محدودی دارند. آنچه باید همواره به آن توجه کرد، این است که مصرف هر نوع دارویی، چه گیاهی، چه شیمیایی برای بدن مضر و خطرناک است.